જ્યારે નવરાત્રિનો તહેવાર શહેરોમાં ગરબાના ધમાકેદાર નાદ અને ઊંચા ડેસિબલ સાથે રંગેચંગે ઉજવાય છે, ત્યારે ગુજરાતના સાણંદ નજીક આવેલું નાનકડું માણકોલ ગામ 70 વર્ષ જૂની અનોખી પરંપરાને સાચવે છે. અહીં ગરબા નથી રમાતા, પરંતુ નવરાત્રિની સાંજે ગામના ચોરામાં ભવાઈ નાટકોનો રંગ ચડે છે. ચોથાથી નવમા નોરતા સુધી, વીર માંગડાવાળો, ભક્ત પ્રહલાદ, ખમ્મા મારા વીરા, રાણકદેવી અને પુત્રએ લજવ્યા પારણા જેવા નાટકો રજૂ થાય છે, જે હાસ્ય, સંગીત અને સામાજિક ટીકા-ટિપ્પણીનું અદભૂત મિશ્રણ છે.
આ 70 વર્ષ જૂની પરંપરામાં ગામના દરેક સભ્યો&mdash;પુરુષો, મહિલાઓ અને બાળકો&mdash;પોતાના પાથરણા લઈને ચોરામાં ભેગા થાય છે અને નાટકોની મજા માણે છે. ગામના યુવાનો મીર પરિવારના કલાકારો સાથે મળીને રિહર્સલ કરે છે અને નવરાત્રિના પાંચ દિવસો દરમિયાન આ નાટકો રજૂ કરે છે. આ પરંપરા સાથે જોડાયેલા અબ્બાસ ભાઈ કાસમભાઈ મીરે જણાવ્યું, &ldquo;અમે ઘણા વર્ષોથી માણકોલ ગામ સાથે સંકળાયેલા છીએ. આ નાટકો, જે પગથી ચાલતા હાર્મોનિયમ સાથે રજૂ થાય છે, અમારા ગામની શાન છે.&rdquo; અન્ય કલાકાર સુરેશભાઈ મીર, જે સ્ત્રી પાત્રો ભજવવા કટોસણથી આવે છે, કહે છે, &ldquo;આ પાત્રો ભજવવું મારો શોખ છે, અને ગામનો પ્રેમ અમને દર વર્ષે પાછા ખેંચે છે.&rdquo;
આ નાટકો માત્ર મનોરંજન નથી, પરંતુ સાંસ્કૃતિક વારસો છે. ગામના અગ્રણી કિસ્મતભાઈ ગોહિલે જણાવ્યું, &ldquo;આ નાટકોમાં શુદ્ધ મનોરંજન છે, અને પ્રાચીન પાત્રો દ્વારા સમાજની કુરિવાજો પર માર્મિક કટાક્ષ પણ થાય છે. અહીં સદીઓ જૂની વસ્તુ વિનિમયની પરંપરા અનુસાર લોકો અનાજનું દાન કરે છે.&rdquo; આ અનાજ વેચીને દર વર્ષે લગભગ ₹50,000 એકઠા થાય છે, જે ગામના વિકાસ માટે વપરાય છે.
જાણીતા રંગકર્મી અને સંશોધક રમેશભાઈ પંચોટીયાએ જણાવ્યું, &ldquo;ગુજરાતમાં ઘણા ગામો નવરાત્રિમાં માતાજીના પ્રસંગોને લગતા નાટકો ભજવતા હતા. માણકોલ એ થોડા ગામોમાંનું એક છે, જે આ પરંપરાને જાળવી રાખે છે.&rdquo; જ્યારે બીજે ગરબાનો રંગ ચડે છે, ત્યારે માણકોલની રંગભૂમિ આધુનિક યુગમાં પણ ગુજરાતના લોક વારસાને જીવંત રાખે છે.
<hr>
અન્ય સ્ત્રોતોમાંથી વધુ માહિતી
માણકોલની નવરાત્રિ પરંપરા વિશે વેબસાઇટ્સ પર ચોક્કસ માહિતી મર્યાદિત હોવા છતાં, ગુજરાતની ભવાઈ રંગભૂમિ અને સમાન પરંપરાઓનો સંદર્ભ ઉપયોગી થઈ શકે છે:
<ol dir="auto">
<li>ગુજરાતમાં ભવાઈ રંગભૂમિ: &nbsp;ભવાઈ એ ગુજરાતની લોકપ્રિય લોક રંગભૂમિ છે, જે 14મી સદીમાં અસાઈત ઠાકર નામના બ્રાહ્મણે શરૂ કરી હતી. તેમણે સમાજની નૈતિક અને સામાજિક સમસ્યાઓને રજૂ કરવા માટે આ કળાને અપનાવી. ભવાઈમાં પૌરાણિક કથાઓ, હાસ્ય અને સામાજિક ટીકા હોય છે, જે માણકોલની રજૂઆતો સાથે મેળ ખાય છે. પગથી ચાલતું હાર્મોનિયમ અને ભુંગળ જેવાં પરંપરાગત વાદ્યો ભવાઈનો અભિન્ન ભાગ છે.</li>
<li>સાંસ્કૃતિક મહત્ત્વ: &nbsp;ભવાઈ ગુજરાતના સાંસ્કૃતિક વારસાનો મહત્ત્વનો ભાગ છે અને નવરાત્રિ જેવા તહેવારોમાં રજૂ થાય છે. કચ્છ અને સૌરાષ્ટ્રના ગામોમાં આવી પરંપરાઓ હજુ જોવા મળે છે, પરંતુ શહેરીકરણને કારણે તે ઘટી રહી છે. માણકોલની પરંપરા આ વારસાને જાળવવાનું ઉદાહરણ છે.</li>
<li>સમુદાયની ભાગીદારી: ગુ&nbsp;ગુજરાતના ગામડાઓમાં લોક કળાઓ ઘણીવાર સમુદાયના કલ્યાણ સાથે જોડાયેલી હોય છે, જેમ કે માણકોલમાં અનાજના દાનની પરંપરા. આ વસ્તુ વિનિમય પદ્ધતિ ગુજરાતના કૃષિપ્રધાન વિસ્તારોમાં ઐતિહાસિક રીતે પ્રચલિત છે.</li>
<li>ભવાઈનું પતન: ભવાઈ એક સમયે ગુજરાતમાં વ્યાપક હતી, પરંતુ ડિજિટલ મનોરંજન અને શહેરી સ્થળાંતરને કારણે તે ઘટી રહી છે. માણકોલની 70 વર્ષની પરંપરા આ સંદર્ભમાં એક દુર્લભ ઉદાહરણ છે.</li>
</ol>
માણકોલ આ રંગભૂમિ પરંપરાને જાળવી રાખીને નવરાત્રિને અનોખી રીતે ઉજવે છે અને આધુનિક યુગમાં ગુજરાતના લોક વારસાને જીવંત રાખે છે.

માણકોલ ગામમાં 70 વર્ષથી નવરાત્રિ દરમિયાન રંગભૂમિની અનોખી પરંપરા

નવરાત્રિમાં માણકોલ ગામમાં 70 વર્ષથી રંગભૂમિની નાટ્ય પરંપરા

September 30, 2025 | 17:49 IST