ભારતીય કાયદામાં યૌન સંબંધો માટે 'સહમતિ'ની ઉંમર 18 વર્ષથી ઘટાડીને 16 વર્ષ કરવાના પ્રસ્તાવ પર સુપ્રીમ કોર્ટમાં ચર્ચા તીવ્ર બની છે. ગત 12 નવેમ્બરના રોજ ત્રણ ન્યાયાધીશોની ખંડણીએ આ મુદ્દે સુનાવણી કરી, જેમાં વકીલ ઇન્દિરા જૈસિંગ જેવા અમિકસ ક્યુરિયે (મિત્ર વકીલ)એ 16-18 વર્ષના કિશોરો વચ્ચેના 'સહમતિથી' થતા સંબંધોને POCSO કાયદા (બાળકોનું યૌન અપરાધોથી સંરક્ષણ અધિનિયમ, 2012) હેઠળ અપરાધ ગણવાના વિરોધમાં દલીલો કરી. જોકે, કેન્દ્ર સરકારે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં વિરોધ કર્યો છે કે આ પગલું બાળકોની સુરક્ષાના દાયકાઓના પ્રયાસોને પાછા ખેંચી નાખશે અને શોષણના જોખમો વધારશે. આ ચર્ચા ફક્ત કાયદાકીય નથી, પરંતુ નૈતિક, માનસિક અને સામાજિક મૂલ્યો સાથે જોડાયેલી છે.
POCSO કાયદાનો ઇતિહાસ અને વર્તમાન વિવાદ POCSO કાયદો 2012માં પસાર થયો, જેમાં 'બાળક'ની વ્યાખ્યા 18 વર્ષથી નીચેના વ્યક્તિ તરીકે કરવામાં આવી. આ પહેલાં ભારતીય દંડ સંહિતા (IPC)ની કલમ 375 હેઠળ સહમતિની ઉંમર 16 વર્ષ હતી, જે 2013ના ક્રિમિનલ લો અમેન્ડમેન્ટ એક્ટથી 18 વર્ષ કરવામાં આવી. આ ફેરફાર દિલ્હી ગેંગરેપ કેસ (2012) પછીના જસ્ટિસ વર્મા કમિશનની ભલામણો પર આધારિત હતો, જેણે બાળકોના શોષણને રોકવા માટે કડક વ્યવસ્થા જરૂરી માની.
પરંતુ હાલની પેટિશનમાં (નિપુન સક્સેના વિ. ભારત સરકાર), જૈસિંગે દલીલ કરી કે 16-18 વર્ષના કિશોરો વચ્ચેના સહમતિથી થતા સંબંધોને 'રોમેન્ટિક' માનીને કાયદાથી મુક્ત કરવા જોઈએ, કારણ કે આને ક્રિમિનલાઇઝ કરવું તેમના વ્યક્તિગત અધિકારોનું ઉલ્લંઘન છે. તેઓએ 'ક્લોઝ-ઇન-એજ' એક્સેપ્શન (ઉંમરમાં નજીકના કિશોરો માટે છૂટ)ની માંગ કરી, જેમ કે કેનેડા અને યુકેમાં છે. આ દલીલને સમર્થન આપતા વિશેષજ્ઞો કહે છે કે 2017થી 2021 વચ્ચે POCSO કેસમાં 180% વધારો થયો, જેમાંથી મોટા ભાગના 'રોમેન્ટિક' સંબંધો છે, જેમાં કિશોર છોકરાઓને ગુનેગાર બનાવવામાં આવે છે.
કેન્દ્રનો વિરોધ: સુરક્ષા કવચને નુકસાન કેન્દ્ર સરકારે જુલાઈ 2025માં લખિત જવાબમાં કહ્યું કે 18 વર્ષની ઉંમર યુએન કન્વેન્શન ઑન ધ રાઇટ્સ ઑફ ધ ચાઇલ્ડ (UNCRC) સાથે જોડાયેલી છે અને તેને ઘટાડવું બાળ અપરાધો, વેપાર અને શોષણને પ્રોત્સાહન આપશે. "આ પગલું બાળ સુરક્ષા કાયદાના મૂળને નબળું પાડશે," કહેતા કેમિસ્ટ્રી ઑફ વુમન એન્ડ ચાઇલ્ડ ડેવલપમેન્ટે જણાવ્યું. લો કમિશનના 240મા અહેવાલ (2011)એ પણ 18 વર્ષ જાળવવાની ભલામણ કરી હતી.
સુપ્રીમ કોર્ટે 4 નવેમ્બર 2025ના રોજ ચિંતા વ્યક્ત કરી કે POCSOનો દુરુપયોગ વધી રહ્યો છે, જેમાં કુટુંબીય વિવાદોમાં તેને હથિયાર તરીકે વાપરવામાં આવે છે. જોકે, કોર્ટે કહ્યું કે જાગૃતિ અભિયાન અને શાળા કરિક્યુલમમાં લૈંગિક સમાનતા શામેલ કરવાના પ્રસ્તાવો પર વિચાર કરી રહ્યા છીએ, પરંતુ ઉંમર ઘટાડવાના વિરુદ્ધ છે.
જોખમો: કિશોરોનું માનસિક અને શારીરિક સ્વાસ્થ્ય જોખમમાં કિશોરાવસ્થા મનોવૈજ્ઞાનિક ઉથલપાથલની અવસ્થા છે, જ્યાં ભાવનાઓ તર્ક પર હાવી થાય છે. 16 વર્ષની ઉંમરે વિચારપૂર્વક નિર્ણય લેવો મુશ્કેલ છે, જેના કારણે શોષણ, અનિચ્છનીય ગર્ભ અને માનસિક આઘાતનું જોખમ વધે. નિષ્ણાતો કહે છે કે 'સહમતિ'ની અસ્પષ્ટતા અપરાધીઓને ફાયદો આપશે, જેમ કે 'લવ જેહાદ' જેવા સંગઠિત અપરાધોમાં. નેશનલ ક્રાઇમ રેકોર્ડ્સ બ્યુરો (NCRB)ના આંકડા પ્રમાણે, POCSO કેસમાં 25% 'રોમેન્ટિક' છે, પરંતુ તેમાંથી મોટા ભાગે શોષણ છુપાવાય છે.
ભારતીય સમાજમાં સંયમ અને નૈતિકતા મૂળભૂત છે. 16 વર્ષની ઉંમરે કિશોરો 8મી-9મીના વિદ્યાર્થી હોય છે, જ્યાં શિક્ષણ અને આત્મવિકાસ પ્રાથમિકતા હોવી જોઈએ. ઓછી ઉંમરે સંબંધો અનિચ્છનીય સંતાનો, STD અને અપરાધબોધ તરફ દોરી શકે, જેના કારણે અનેક દુર્ઘટનાઓ બની છે &ndash; જેમ કે નવજાતોને કચરાપેટીમાં ફેંકવાની.
સમર્થકોના તર્ક: વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા અને આધુનિક વાસ્તવિકતા સમર્થકો, જેમ કે એન્ફોલ્ડ પ્રોક્ટિવ હેલ્થ ટ્રસ્ટ, કહે છે કે આધુનિક કિશોરો જાગૃત અને આત્મનિર્ભર છે. તેઓએ ભલામણ કરી કે 16 વર્ષથી ઉપરના સહમતિથી સંબંધોને અપરાધ ગણાવવું નહીં, પરંતુ શોષણના કિસ્સાઓમાં કડક વ્યવસ્થા જાળવી રાખવી. મદ્રાસ હાઈકોર્ટ (2019)એ પણ 16 વર્ષની વ્યાખ્યા સૂચવી હતી. આ તર્કમાં કહેવામાં આવે છે કે કાયદો કિશોરોને ગુનેગાર બનાવે છે, જેમાં છોકરાઓને વધુ નુકસાન થાય છે.
શું આગળ? સામાજિક વિમર્શની જરૂર સુપ્રીમ કોર્ટ હજુ નિર્ણય લઈ નથી, પરંતુ નિષ્ણાતો કહે છે કે ઉંમર ઘટાડવી સ્વતંત્રતા નહીં, પરંતુ અનૈતિક સ્વેચ્છાચાર છે. સમાજને જરૂર છે લિંગ શિક્ષણ, કાઉન્સલિંગ અને જાગૃતિ અભિયાનોની, જેથી કાયદો સુરક્ષા આપે અને દુરુપયોગ રોકાય. આ વિવાદ બતાવે છે કે સામાજિક સંતુલન અધિકારો નહીં, પરંતુ જવાબદારી અને નૈતિકતાથી જળવાય છે.

કિશોરોની સુરક્ષા માટે જોખમી પગલું કે આધુનિક જરૂરિયાત?

November 20, 2025 | 21:47 IST