ઋષિ પંચમી, જેને સામા પાંચમ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે ભાદરવા મહિનાના શુક્લ પક્ષની પાંચમના રોજ આવતો એક અનોખો અને પવિત્ર વ્રત છે. આ વ્રતનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય જાણતા-અજાણતા થયેલા પાપોનું પ્રાયશ્ચિત કરવાનો છે, જેમાં ખાસ કરીને જીવ-હત્યા અને માસિક ધર્મ દરમિયાન થયેલી ભૂલોનો સમાવેશ થાય છે. આ વ્રત સપ્તઋષિઓને સમર્પિત છે, જેઓ જ્ઞાન અને પવિત્રતાનું પ્રતીક છે.
આ વ્રત ખાસ કરીને મહિલાઓ દ્વારા રાખવામાં આવે છે. ઋષિ પંચમીના દિવસે મહિલાઓ સવારે વહેલા ઉઠીને સ્નાન કરે છે અને શુદ્ધ વસ્ત્રો ધારણ કરે છે. ત્યારબાદ સાત મહાન ઋષિઓ - કશ્યપ, અત્રિ, ભારદ્વાજ, વિશ્વામિત્ર, ગૌતમ, જમદગ્નિ અને વશિષ્ઠની વિધિવત પૂજા કરે છે. આ પૂજામાં ફૂલ, ધૂપ, દીપ, નૈવેદ્ય અને ચંદન અર્પણ કરવામાં આવે છે. આ દિવસે માસિક ધર્મ દરમિયાન થયેલી ભૂલોના પ્રાયશ્ચિત માટે પણ ખાસ પૂજા કરવામાં આવે છે. માન્યતા છે કે, આ વ્રત કરવાથી સ્ત્રીઓને આત્મશુદ્ધિ અને પવિત્રતા પ્રાપ્ત થાય છે.
સામા પાંચમનું વ્રત ખેડૂતો અને કૃષિ સાથે પણ ગાઢ રીતે જોડાયેલું છે. વરસાદની ઋતુમાં ખેતીકામ પૂરજોશમાં હોય છે અને આ દરમિયાન ખેડૂતો ખેતર ખેડતા, વાવણી કરતા કે પાક કાપતા સમયે અજાણતા અનેક નાના જીવો જેવા કે કીડી, મંકોડા અને કૃમિને નુકસાન પહોંચાડે છે.
સામા પાંચમના દિવસે ખેડૂતો આ અજાણતા થયેલા પાપનું પ્રાયશ્ચિત કરવા માટે ઉપવાસ રાખે છે. આ વ્રત દ્વારા તેઓ કુદરત અને જીવસૃષ્ટિ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરે છે અને પ્રાર્થના કરે છે કે તેમનો પાક સમૃદ્ધ થાય અને કોઈ પણ જીવને નુકસાન ન થાય. સૌરાષ્ટ્રમાં ઘણા પુરુષો, ખાસ કરીને ખેડૂતો, આ સામા પાંચમનું વ્રત રાખે છે, જે આ વ્રતની અનોખી વિશેષતા દર્શાવે છે.
વ્રત દરમિયાન ભક્તો ઉપવાસ કરે છે, જેમાં મીઠાનો ઉપયોગ થતો નથી. ભોજનમાં સામાન્ય રીતે કંદમૂળ, ફળો અને શિંગોડાના લોટમાંથી બનેલી વાનગીઓનો ઉપયોગ થાય છે. આ દિવસે સામા પાંચમ કે ઋષિ પંચમીની કથા સાંભળવામાં કે વાંચવામાં આવે છે.&nbsp;
કથા અનુસાર, ઋષિ પંચમીનું વ્રત કરવાથી જાણતા-અજાણતા થયેલા પાપોમાંથી મુક્તિ મળે છે અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ કથા એ પણ શીખવે છે કે, કર્મનું ફળ ભોગવવું જ પડે છે, પરંતુ સાચા હૃદયથી કરેલા પ્રાયશ્ચિતથી પાપોમાંથી મુક્તિ મેળવી શકાય છે. વ્રત બીજા દિવસે પ્રાર્થના પછી ભોજન ગ્રહણ કરીને પૂર્ણ કરવામાં આવે છે.
આમ, સામા પાંચમ અથવા ઋષિ પંચમીનું વ્રત દયા, ક્ષમા, આત્મશુદ્ધિ અને પ્રકૃતિ પ્રત્યેની કૃતજ્ઞતાનો સંદેશ આપે છે. તે સ્ત્રીઓ અને ખેડૂતો બંને માટે એક સમાનરૂપે મહત્વપૂર્ણ તહેવાર છે, જે ભારતીય સંસ્કૃતિની ઊંડી સમજ અને જીવનના તમામ સ્વરૂપો માટે આદર દર્શાવે છે.

સ્ત્રી અને પુરૂષ દ્વારા પ્રકૃતિને જાણે-અજાણે નુકસાન પહોંચડવાનું પ્રાયશ્ચિત એટલે સામા પાંચમ

August 28, 2025 | 16:06 IST