હિન્દુ ધર્મમાં દેવઉઠી એકાદશીને ખૂબ જ પવિત્ર માનવામાં આવે છે, જે કાર્તિક મહિનાના શુક્લ પક્ષની એકાદશી તિથિના રોજ આવે છે. આ તહેવાર વર્ષ 2025માં 1 અને 2 નવેમ્બરના રોજ છે. આ વખતે ગૃહસ્થ લોકો 1 નવેમ્બરના રોજ વ્રત રાખશે. આ દિવસે ભગવાન વિષ્ણુ 4 મહિનાની લાંબી યોગનિદ્રામાંથી જાગૃત થાય છે, તેથી તેને 'પ્રબોધિની એકાદશી' પણ કહેવામાં આવે છે. આ દિવસથી જ ચાતુર્માસનો અંત આવે છે અને તમામ દેવી-દેવતાઓ જાગૃત થતાં લગ્ન, ગૃહ પ્રવેશ જેવા તમામ શુભ કાર્યો ફરી શરૂ થાય છે. દેવઉઠી એકાદશીનું વ્રત રાખીને ભગવાન વિષ્ણુની પૂજા કરવાથી તમામ પાપ દૂર થાય છે અને મૃત્યુ પછી વ્રત કરનારને સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે. ભગવાન વિષ્ણુની કૃપા મેળવવા માટે પૂજા સમયે દેવઉઠી એકાદશીની પવિત્ર વ્રત કથા અવશ્ય સાંભળવી જોઈએ.
દેવઉઠી એકાદશીની પૌરાણિક કથા
પૌરાણિક કથા અનુસાર, એક રાજ્યમાં દરેક વ્યક્તિ એકાદશીનું વ્રત સંપૂર્ણ વિધિ-વિધાનથી કરતા હતા. આ દિવસે કોઈને પણ અન્નનું દાન આપવામાં આવતું ન હતું, જેના કારણે પશુ-પક્ષી પણ અન્નથી વંચિત રહેતા હતા. એક દિવસ અન્ય નગરનો એક વ્યક્તિ રાજાના દરબારમાં આવ્યો અને નોકરી માટે વિનંતી કરી. રાજાએ તેને નોકરી આપતા પહેલા એક શરત જણાવી કે, આ રાજ્યમાં દર મહિનામાં આવતી 2 એકાદશીના દિવસે કોઈને અન્ન મળતું નથી, તેથી દરેક વ્યક્તિ વ્રત રાખે છે. તે વ્યક્તિએ આ શરત સ્વીકારી લીધી. આગામી મહિને એકાદશીનું વ્રત હતું ત્યારે તે વ્યક્તિને અન્ન મળ્યું નહીં, ફળાહાર માટે ફળ આપવામાં આવ્યા. જોકે, ફળાહારથી પેટ ન ભરાતા તે વ્યક્તિ રાજા પાસે ગયો અને કહ્યું કે મહારાજ, અન્ન વિના તેના પ્રાણ જશે, માટે તેને અન્ન આપવાની કૃપા કરો.
રાજા અને નોકરની કહાણી
રાજાએ તેને ફરીથી નોકરીની શરત યાદ કરાવી, પરંતુ તે વ્યક્તિ સતત અન્ન માટે પ્રાર્થના કરતો રહ્યો. આખરે, રાજાએ તેને અન્ન આપવાનો આદેશ કર્યો અને ખાવા માટે લોટ, ચોખા, દાળ, મીઠું વગેરે સામગ્રી આપવામાં આવી. ખુશ થઈને તે વ્યક્તિ નદી કિનારે ગયો અને સ્નાન કર્યા પછી પોતાનું ભોજન બનાવવા લાગ્યો. જ્યારે ભોજન તૈયાર થઈ ગયું, ત્યારે તેણે ભગવાનનું સ્મરણ કરીને કહ્યું કે, હે પ્રભુ! ભોજન તૈયાર છે, તમે આ ગ્રહણ કરો. ત્યારબાદ જ હું ભોજન કરીશ. તે વ્યક્તિની સાચા મનની પ્રાર્થના સાંભળીને સાક્ષાત ભગવાન વિષ્ણુ પ્રકટ થયા. ખુશ થઈને તે વ્યક્તિએ ભગવાન વિષ્ણુને ભોજન પીરસ્યું અને પછી પોતે પણ ભોજન કરવા લાગ્યો. ભોજન પૂરું કરીને શ્રીહરિ તેમના ધામમાં પાછા ફર્યા અને તે વ્યક્તિ પોતાના કામમાં લાગી ગયો.
<img style="display: block; margin-left: auto; margin-right: auto;" src="https://ibp-benefits.s3.ap-south-1.amazonaws.com/prod/news/uploads/images/1761974258892_WhatsApp%2520Image%25202025-10-31%2520at%252016.48.58_e28c5233.jpg.jpg" alt="WhatsApp Image 2025-10-31 at 16.48.58_e28c5233.jpg" width="500" height="342">
ભગવાન વિષ્ણુએ પ્રકટ થઈ પ્રાણ બચાવ્યા
આગામી એકાદશી આવી ત્યારે તે વ્યક્તિએ રાજાને કહ્યું કે, ગત વખત કરતાં તેને વધારે અન્ન આપજો. જ્યારે રાજાને તેની વાત પર વિશ્વાસ ન આવ્યો, ત્યારે તે છુપાઈને સત્ય જાણવા માટે તૈયાર થયો. આગલી એકાદશી પર રાજાએ નોકરને 2 ગણું વધારે અન્ન આપ્યું અને પોતે નદીના કિનારે એક ઝાડ પાછળ છુપાઈ ગયા. નોકર અન્ન લઈને પહોંચ્યો, સ્નાન કર્યું અને ભોજન બનાવ્યું. ભોજન તૈયાર થતાં જ તેણે ભગવાન વિષ્ણુને પ્રાર્થના કરી કે, આવો અને ભોજન ગ્રહણ કરો. જોકે, આ વખતે ભગવાન આવ્યા નહીં. અનેકવાર વિનંતી કરવા છતાં ભગવાન પ્રકટ ન થયા, ત્યારે અંતે નોકરે કહ્યું કે જો તમે નહીં આવો તો હું નદીમાં કૂદીને પ્રાણ ત્યાગી દઈશ. જ્યારે નોકર નદીમાં કૂદવા આગળ વધ્યો, ત્યારે જ ભગવાન વિષ્ણુ પ્રકટ થયા અને તેના પ્રાણ બચાવી લીધા.
રાજાને વાસ્તવિકતાનું જ્ઞાન થયું
ભગવાને તેની સાથે ભોજન કર્યું અને પછી તેને પોતાના ધામ વૈકુંઠ લઈ ગયા. આ જોઈને રાજાને વાસ્તવિકતાનું જ્ઞાન થયું અને તે સમજી ગયો કે વ્રતની સાથે મનની પવિત્રતા અને સાચી ભાવના હોવી ખૂબ જ જરૂરી છે. સાચા મનથી વ્રત કરવાથી અવશ્ય ફળ મળે છે. આ ઘટના પછી રાજા પણ પૂરી પવિત્રતા સાથે વ્રત અને પૂજા-પાઠ કરવા લાગ્યો અને જીવનના અંતમાં ભગવાન વિષ્ણુની કૃપાથી તેને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થઈ.

દેવઉઠી એકાદશીનું વ્રત 1 નવેમ્બરના રોજ છે, જે દિવસે ભગવાન વિષ્ણુ યોગનિદ્રામાંથી જાગે છે

November 1, 2025 | 16:24 IST