સિદ્ધેશ્વરી દેવી ભારતીય સંગીતની લોકપ્રિય ગાયિકા હતા. તેઓને બનારસ ઘરાના સંગીતશૈલીના પ્રતિનિધિ માનવામાં આવે છે. તેમના ગીતોમાં ભાવપ્રધાનતા, મીઠાશ અને સ્વરોની શુદ્ધતા જોવા મળતી. ઠુમરી ઉપરાંત તેમણે ખયાલ, ધ્રુપદ, દાદરા, ટપ્પા, કજરી, ચૈતી, હોળી અને ભજન જેવી અનેક શૈલીઓમાં ગાયન કર્યું છે.
તેમને તેમના સમયના સંગીતકારો જેવા કે, કેસરબાઈ કેરકર દ્વારા 'ઠુમરીની રાણી' તરીકે ઓળખવામાં આવતા હતા. સિદ્ધેશ્વરી દેવી વારાણસીના સંગીત સાથે જોડાયેલા કુટુંબમાંથી આવતા, જ્યાં તેમની નાનીમા મેના દેવી પ્રસિદ્ધ ગાયિકા હતી. પિતૃમાતૃ વિહોણી થયેલા તેમને તેમના માસી રજેશ્વરી દેવી દ્વારા ઉછેરવામાં આવી હતી.
સંગીતમાં પ્રવેશ
સિદ્ધેશ્વરી દેવીનો સંગીતમાં પ્રવેશ જરા અણધાર્યો હતો. તેમના ગુરુ પંડિત સિયાજી મહારાજ દ્વારા તેઓના સંગીત જીવનની શરૂઆત થઈ હતી. એક પ્રસંગ દરમિયાન તેમણે પોતે રિઆઝ કરતી વખતે શિખવાયેલા છપ્પાને પેઢીભાઈ માટે ગાઈ બતાવી દીધું. આથી પ્રભાવિત થઈને સિયાજી મહારાજે તેમને દત્તક લીધા અને સંસ્કાર આપ્યા હતા.
સંગીતિક તાલીમ
સિદ્ધેશ્વરી દેવીએ પંડિત સિયાજી મહારાજ, રાજબ અલી ખાન (દેવાસ), ઈનાયત ખાન (લાહોર) અને મુખ્ય ગુરુ તરીકે બડે રામદાસજી પાસેથી તાલીમ લીધી હતી. તેઓએ ખયાલ, ઠુમરી અને અન્ય ક્લાસિકલ શૈલીઓમાં એક વિશાળ રિપર્ટોરી તૈયાર કરી.
વૈશ્વિક સ્તરે નામ
તેમના ભજનો શીખવા માટે એમ. એસ. સુબ્બુલક્ષ્મી જેવી કાર્નેટિક ગાયિકા પણ તેમની પાસે ભજન શીખવા આવી હતી. સિદ્ધેશ્વરી દેવીની પ્રસિદ્ધ 'દાદરા: તર્પે બિન બલમ મોરા જિયા' આજે પણ સંગીત રસિકોની યાદમાં જીવંત છે.
માન-સન્માન
તેમને રાષ્ટ્રપતિ પુરસ્કાર (1966), પદ્મશ્રી (1967), રવિન્દ્રભારતી યુનિવર્સિટીની D.Litt અને વિશ્વ ભારતી યુનિવર્સિટી તરફથી દેશભક્તનું માન મળ્યું. તેમના જીવન પર 1989માં મણિ કૌલ દ્વારા ડોક્યુમેન્ટરી 'સિદ્ધેશ્વરી' બનાવવામાં આવી હતી.
અંતિમ વર્ષો અને વારસો
સિદ્ધેશ્વરી દેવીના જીવનનાં અંતિમ વર્ષો મુશ્કેલ ભરેલા હતા. તેમ છતાં તેઓ અંત સુધી સંગીત સાથે સંકળાયેલા રહેવાનું પસંદ કર્યું. તેમણે પોતાના સંસ્કાર પોતાની દીકરી સવિતા દેવીને આપ્યા, જેઓ પણ પ્રતિષ્ઠિત ઠુમરી ગાયિકા રહી હતી. સવિતા દેવી (મૃત્યુ: 2019) નાની ઉંમરે માતા સાથે મંચ પર સહગાયિકા તરીકે જતાં અને બાદમાં દૌલતરામ કોલેજમાં સંગીત વિભાગનું નેતૃત્વ પણ કર્યું.
તેમના સંગીતનું સ્વરૂપ
બનારસ ઘરના "બોલ-બનાવ" શૈલીમાં તેમનું ઠુમરી ગાયન અત્યંત ભાવપૂર્ણ, ભાવનાત્મક અને આત્મીય હતું. તેઓના ગીતોમાં ભાવમય અભિવ્યક્તિ, સ્વરશુદ્ધિ, તાનો અને તરનાઓનો અત્યંત સહજ અને અસરકારક ઉપયોગ જોવા મળતો. તેમનું સંગીત ખયાલશૈલી સાથે ઠુમરીનો ભવ્ય સમન્વય હતું.
અંતિમ સંગીત
તેમનો છેલ્લો યાદગાર કાર્યક્રમ 'રેડિયો સંગીત સમ્મેલન'માં થયો હતો, જ્યાં તેઓએ તેમની વસંત જેવી જ્યોત ભરેલી ગાયકી રજૂ કરી હતી. તેમના સંગીતથી શ્રોતાઓ હજુ પણ ઝૂમી જાય છે. મૃત્યુ પહેલા તેમણે કહ્યું હતું, 'હવે હું ભગવાનને પ્રસન્ન કરવા માટે ગાઉં છું. મારા આત્માને તેના મૂળ સ્થાને જવું છે.'

સિદ્ધેશ્વરી દેવી

સિદ્ધેશ્વરી દેવી જેમણે ઠુમરી અને બનારસ ઘરાના સંગીતને વિશ્વભરમાં પ્રસિદ્ધિ અપાવી

August 8, 2025 | 15:08 IST