ભારતનો પરમાણુ ઊર્જા કાર્યક્રમ &ndash; જે દેશના સ્વચ્છ ઊર્જા પરિવર્તનનું મુખ્ય આધારસ્તંભ છે &ndash; હવે એક નવા જોખમ સામે છે: વૈશ્વિક યુરેનિયમ ટૂંકાશ, જે લાંબા ગાળે વીજ ઉત્પાદનને ખોરવી શકે છે.
વર્લ્ડ ન્યુક્લિયર એસોસિયેશન (WNA)ના અહેવાલ મુજબ, યુરેનિયમની માંગ 2030 સુધીમાં એક-તૃતીયાંશ વધીને 86,000 ટન પહોંચશે અને 2040 સુધીમાં બમણી થઈ 1.5 લાખ ટન સુધી પહોંચશે. પરંતુ હાલની ખાણોમાંથી ઉત્પાદન આ જ સમયગાળામાં 50% ઘટી શકે છે, કારણ કે ભંડાર ખૂટી રહ્યા છે.
ભારત માટે, જે આગામી દાયકામાં પરમાણુ ઊર્જાની ક્ષમતા અનેકગણી વધારવા ઈચ્છે છે, આ વિસંગતતા એક ગંભીર વ્યૂહાત્મક પડકાર છે.
<h3 data-start="925" data-end="955">ભારતની પરમાણુ યોજનાઓ</h3>
હાલમાં ભારત પાસે 22 રિએક્ટર છે, જે મળીને આશરે 7 ગીગાવોટ ક્ષમતા ધરાવે છે. સરકારની મહત્વાકાંક્ષા મોટી છે:
<ul data-start="1070" data-end="1295">
<li data-start="1070" data-end="1139">
દસ 700 મેગાવોટના PHWR રિએક્ટર ફ્લીટ મોડમાં બાંધાઈ રહ્યા છે.
</li>
<li data-start="1140" data-end="1207">
પાંચ ભારત સ્મોલ રિએક્ટર 2033 સુધી લક્ષ્ય રાખવામાં આવ્યા છે.
</li>
<li data-start="1208" data-end="1295">
લાંબા ગાળે પરમાણુ ઊર્જા ભારતના અનફોસિલ ઊર્જા મિશ્રણનો અગત્યનો હિસ્સો બનવો જોઈએ.
</li>
</ul>
આ દિશામાં આગળ વધવું ભારતની 2030 સુધી 50% અનફોસિલ ક્ષમતા અને 2070 સુધી નેટ-ઝીરો હાંસલ કરવાની પ્રતિબદ્ધતા માટે જરૂરી છે.
<h3 data-start="1427" data-end="1452">અવરોધ ક્યાં છે?</h3>
ભારત પાસે થોડો સ્થાનિક યુરેનિયમ ભંડાર છે, પરંતુ તે ભવિષ્યની જરૂરિયાત માટે પૂરતો નથી. હાલ ભારત મોટાભાગનું યુરેનિયમ કઝાકિસ્તાન, કેનેડા, ઉઝબેકિસ્તાન અને રશિયા પાસેથી આયાત કરે છે. જોખમ સ્પષ્ટ છે:
<ul data-start="1655" data-end="1994">
<li data-start="1655" data-end="1763">
રશિયા પાસે વૈશ્વિક યુરેનિયમ સમૃદ્ધિકરણનો 44% હિસ્સો છે. પશ્ચિમ પ્રતિબંધો બજારને અસ્થિર બનાવે છે.
</li>
<li data-start="1764" data-end="1902">
કઝાકિસ્તાન, ભારતનો મુખ્ય સપ્લાયર, વૈશ્વિક ઉત્પાદનના 40%નો હિસ્સો ધરાવે છે, પરંતુ રાજકીય અસ્થિરતા અને રશિયાની અસર જોખમ ઊભું કરે છે.
</li>
<li data-start="1903" data-end="1994">
નાઈજરે 2024માં ફ્રેન્ચ ખાણોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કર્યું, જે યુરોપના પુરવઠાને ઝટકો આપ્યો.
</li>
</ul>
જો ભારત આ પર નિર્ભર રહેશે, તો કોઈપણ પુરવઠા આંચકો પ્રોજેક્ટ મોડું કરશે, રિએક્ટરની ઉપલબ્ધતા ઘટાડી દેશે અને વિસ્તરણ ખોરવી દેશે.
<h3 data-start="2128" data-end="2167">ભારતની ઊર્જા સુરક્ષાનો પ્રશ્ન</h3>
આ માત્ર વીજ ઉત્પાદનનો મુદ્દો નથી, પરંતુ ઊર્જા સત્તાનો છે. 2040 સુધીમાં ભારતની વીજ માગ બમણી થવાની ધારણા છે. પરમાણુ ઊર્જા થોડા સ્વચ્છ બેઝ-લોડ વિકલ્પોમાંનું એક છે. યુરેનિયમ સંકટ થવાથી:
<ul data-start="2368" data-end="2525">
<li data-start="2368" data-end="2405">
નવા રિએક્ટર શરૂ થવામાં વિલંબ થશે.
</li>
<li data-start="2406" data-end="2444">
પરમાણુ વીજળીના ખર્ચામાં વધારો થશે.
</li>
<li data-start="2445" data-end="2525">
ભારત ફરી કોલસાની નિર્ભરતા તરફ ધકેલાઈ શકે છે, જે આબોહવા લક્ષ્યોને પછાડશે.
</li>
</ul>
એક પરમાણુ વિશ્લેષકના શબ્દોમાં, &ldquo;જો યુરેનિયમ નબળું કડી બનશે, તો ભારતનું સ્વચ્છ ઊર્જાનું સ્વપ્ન કાગળ પર જ રહી જશે.&rdquo;
<h3 data-start="2646" data-end="2678">ભારતને શું કરવું જોઈએ?</h3>
ભારતે પોતાની પરમાણુ ભવિષ્ય માટે બહુમુખી વ્યૂહરચના અપનાવવી પડશે:
<ol data-start="2749" data-end="3107">
<li data-start="2749" data-end="2834">
આંધ્રપ્રદેશ, તેલંગાણા અને ઝારખંડની ખાણોમાં સ્થાનિક યુરેનિયમ ઉત્પાદન વધારવું.
</li>
<li data-start="2835" data-end="2918">
નામિબિયા, ઓસ્ટ્રેલિયા અને નવા આફ્રિકી દેશો પાસેથી આયાતનું વિવિધીકરણ કરવું.
</li>
<li data-start="2919" data-end="3020">
અદ્યતન ફ્યુઅલ સાઇકલ અને થોરિયમ આધારિત રિએક્ટરમાં રોકાણ કરવું, જ્યાં ભારત પહેલાથી આગળ છે.
</li>
<li data-start="3021" data-end="3107">
લાંબા ગાળાના દ્વિપક્ષીય કરારો દ્વારા સુરક્ષિત યુરેનિયમ પુરવઠો સુનિશ્ચિત કરવો.
</li>
</ol>
<h3 data-start="3109" data-end="3145">વૈશ્વિક દ્રશ્ય પણ મહત્વનું</h3>
વિશ્વમાં હાલમાં 70 ગીગાવોટથી વધુ પરમાણુ ક્ષમતા બાંધકામ હેઠળ છે, જેમાં ચીન અને ભારત આગેવાની કરે છે. WNAનો અંદાજ છે કે 2040 સુધીમાં ક્ષમતા બમણી થઈ 746 GW થશે. જો યુરેનિયમ પૂરવઠો ન વધી શકે, તો સૌથી મોટા વિસ્તરણવાળા દેશો &ndash; જેમાં ભારત પણ છે &ndash; સૌથી વધુ સંવેદનશીલ બનશે.
<h3 data-start="3420" data-end="3438">જરૂરી પગલા</h3>
ભારતનું પરમાણુ ભવિષ્ય એક એવા વૈશ્વિક સ્ત્રોત પર આધારિત છે, જે ઝડપથી ટૂંકાતો જાય છે. જો સમયસર પગલાં ન લેવાય, તો દેશને ન્યુક્લિયર બ્લેકઆઉટનો સામનો કરવો પડી શકે &ndash; જ્યાં રિએક્ટર તૈયાર હશે, પરંતુ ઈંધણ ઉપલબ્ધ નહીં હોય. સવાલ એ છે કે ભારત આ સંકટને ટાળી શકશે કે નહીં.

ન્યુક્લિયર પાવર પ્લાન્ટ (ઇમેજ કર્ટસીઃ WNA)

યુરેનિયમ સંકટ ભારતની પરમાણુ ઊર્જા અને ઊર્જા સુરક્ષા માટે મોટો ખતરો

September 6, 2025 | 17:09 IST