પન્નાલાલ પટેલ દ્વારા લિખિત ગુજરાતી સાહિત્યની સીમાસ્તંભ સમાન નવલકથા 'મળેલા જીવ' એ માત્ર એક પ્રણયકથા નથી, પરંતુ સામાજિક અવરોધો, માનવીય સંઘર્ષ અને વિધિના અણધાર્યા વળાંકોની એક હૃદયસ્પર્શી ગાથા છે. કાનજી અને જીવી નામના બે યુવાન પાત્રોના જીવનની ઉતાર-ચઢાવ અને તેમના અડીખમ પ્રેમનું આલેખન કરતી આ કૃતિ ગુજરાતી સાહિત્યમાં તેનું આગવું સ્થાન ધરાવે છે. આ નવલકથાનો અંગ્રેજી સહિત અનેક ભારતીય ભાષાઓમાં અનુવાદ થયો છે, અને તેના પરથી ફિલ્મ તથા નાટ્ય રૂપાંતરણ પણ થયાં છે.
<h3>જ્ઞાતિભેદનો કરુણ પડછાયો</h3>
વાર્તાની શરૂઆત કાવડિયા ગામના ડુંગરની નેળમાં ભરાયેલા જન્માષ્ટમીના મેળાથી થાય છે, જ્યાં પટેલ કાનજી અને વાળંદ જીવી નામના ભિન્ન જ્ઞાતિના બે યુવાનો આકસ્મિક રીતે મળે છે. પ્રથમ મુલાકાતે જ તેઓ એકબીજાના પ્રેમમાં પડે છે, પરંતુ તેમના લગ્નમાં જ્ઞાતિભેદ એક મોટો અવરોધ બનીને ઊભો રહે છે.
કાનજી, પોતાની પ્રેયસી જીવીને પોતાની નજર સામે રાખવાના ઉદ્દેશ્યથી અને મિત્ર હીરાની સલાહથી પ્રેરાઈને, જીવીને પોતાના જ ગામના કદરૂપા ધૂળા સાથે પરણાવે છે. કાનજીને આપેલા વચન અને કાનજી પ્રત્યેની ઊંડી લાગણીને કારણે જીવી આ અણગમતો સંબંધ સ્વીકારે છે. પરંતુ, તેના ભાગ્યમાં વહેમી પતિ ધૂળાનો શારીરિક અને માનસિક ત્રાસ વેઠવાનો વારો આવે છે.
કાનજી, નૈતિક રીતે પોતાની જાત પર સંયમ જાળવે છે, પરંતુ જીવીનું દુઃખ તેનાથી સહન થતું નથી. આખરે, તે ગામ છોડીને નોકરીની શોધમાં શહેર ચાલ્યો જાય છે.
<h3>વિધિનો વિચિત્ર ખેલ</h3>
બીજી તરફ, ધૂળાના અસહ્ય ત્રાસથી કંટાળીને જીવી રોટલામાં ઝેર ભેળવીને આત્મહત્યાનો પ્રયાસ કરે છે. જોકે, વિધિની વિચિત્રતા જુઓ, અજાણતાં એ જ ઝેરવાળો રોટલો ધૂળો ખાઈ જાય છે અને જીવી વિધવા બને છે. આ ઘટના જીવીને લોકનિંદાનો ભોગ બનાવે છે, અને કાનજી પણ તેના પર શંકા કરે છે. આ આઘાત અને શોકથી ગ્રસ્ત જીવી માનસિક સમતુલા ગુમાવી બેસે છે.
વાર્તાના અંતે, કાનજી શહેરથી પાછો આવે છે અને જીવીને પોતાની સાથે લઈ જાય છે, જે તેમના મળેલા જીવોના પુનર્મિલનની એક આશાસ્પદ છબી રજૂ કરે છે.
<h3>પ્રકાશન અને વિવેચકોની પ્રશંસા</h3>
'મળેલા જીવ'ની પ્રથમ આવૃત્તિ ૧૯૪૧માં પ્રકાશિત થઈ હતી, અને ત્યારથી તેની અનેક આવૃત્તિઓ પ્રકાશિત થઈ છે, જે તેની લોકપ્રિયતા અને કાલાતીતતા દર્શાવે છે.
મહાન સાહિત્યકાર સુન્દરમ આ નવલકથાની પ્રશંસા કરતા લખે છે કે, "અત્યારે આ કથા જેવી છે તેવી પણ હિન્દના કોઈ પણ સાહિત્યમાં અને થોડા સંકોચ સાથે દુનિયાના સાહિત્યમાં પણ ગુજરાતી કળાનું પ્રતિનિધિત્વ કરી શકે તેવી બની છે."
'મળેલા જીવ'નો 'જીવી' શીર્ષક હેઠળ હિંદીમાં અનુવાદ થયો છે, અને તેના પરથી 'ઉલઝન' નામનું હિન્દી ચલચિત્ર પણ બન્યું છે. ઉપરાંત, તેના પરથી ગુજરાતી ચલચિત્ર અને નાટ્યરૂપાંતર પણ થયેલ છે. આ નવલકથાનો અંગ્રેજી અનુવાદ રાજેશ આઈ. પટેલે 'ધ યુનાઇટેડ સાઉલ્સ' (૨૦૧૧) શીર્ષક હેઠળ કર્યો છે.
આમ, 'મળેલા જીવ' પ્રેમ, ત્યાગ, સામાજિક બંધનો અને માનવીય સંવેદનાઓની એક અજોડ ગાથા છે, જે ગુજરાતી સાહિત્યના સુવર્ણ પૃષ્ઠો પર કાયમ અંકિત રહેશે.

પ્રેમ, જ્ઞાતિભેદ અને ભાગ્યનો ખેલ: 'મળેલા જીવ'ની હૃદયસ્પર્શી કથા

July 12, 2025 | 23:50 IST