આજે ગુજરાતી ગઝલના મહાન શાયર, લોકપ્રિય ગઝલકાર અને હૃદયસ્પર્શી કવિ ખલીલ ધનતેજવીનો ૮૭મો જન્મદિવસ છે. ૧૨ ડિસેમ્બર ૧૯૩૮ના રોજ વડોદરા જિલ્લાના સાવલી તાલુકાના નાનકડા ગામ ધનતેજમાં જન્મેલા ખલીલ ઈસ્માઈલ મકરાણીએ પોતાના ગામના નામ પરથી &ldquo;ધનતેજવી&rdquo; અટક અપનાવી અને ગુજરાતી સાહિત્યના આકાશમાં અમર તારો બની ગયા.
માત્ર ચાર ધોરણ ભણેલા આ શાયરે કલમની નહીં, મનની શક્તિથી હજારો ગઝલો રચી. કાગળ-પેનની મદદ વગર મગજમાં જ ગઝલો રચીને યાદ રાખવાની અને મુશાયરામાં એક પણ શેર ચૂક્યા વગર રજૂ કરવાની તેમની ક્ષમતા લોકોને આજે પણ આશ્ચર્યમાં મૂકે છે.
૪ એપ્રિલ ૨૦૨૧ના રોજ ૮૨ વર્ષની ઉંમરે વડોદરામાં તેમણે અંતિમ શ્વાસ લીધો, પરંતુ તેમની ગઝલો આજે પણ દરેક મહેફિલમાં ગવાય છે, દરેક પ્રેમીના હોઠ પર ગુંજે છે.
ખલીલ ધનતેજવી ગઝલો મનમાં જ રચતા હતા ખલીલ ધનતેજવી શરૂઆતમાં ગઝલો મનમાં જ રચતા હતા અને એમને એ યાદ રહી જતી હતી અને એ યાદના સહારે જ તેઓ ગઝલ પાઠ મિત્રોને સંભળાવતા હતા. આ શક્તિ મોટી ઉંમરે મુશાયરાઓમાં પણ કાયમ રહી હતી. પહેલો ગઝલ સંગ્રહ બહાર પાડ્યો, ત્યારે 100થી વધારે ગઝલો લખી હતી. ઉર્દૂમાં પણ ઘણી ગઝલો લખી હતી અને ગઝલ ગાયક જગજીતસિંહના કંઠે ગવાઈ છે.
જગજીત સિંહના અવાજે અમર થયેલી તેમની ગઝલો &ldquo;અબ મૈં રાશન કી કતારોં મેં નઝર આતા હું... અપને ખેતોં સે બિછડને કી સઝા પાતા હું&rdquo; આ ગઝલે શહેરીકરણના દુઃખને, ખેડૂતની વેદનાને અને મધ્યમ વર્ગની મજબૂરીને એટલી સુંદરતાથી વાચા આપી કે આજે પણ સાંભળનારની આંખો ભીની થઈ જાય છે.
અને કોણ ભૂલી શકે એ મશહૂર ઝાપટાવાળી ગઝલ ? તમે મન મૂકીને વરસો, ઝાપટું આપણને નહીં ફાવે અમે હેલીના માણસ, માવઠું આપણને નહીં ફાવે તમાચો ખાઈ લઉ ગાંધીગીરીના નામ પર હું પણ પણ આ પત્નીને બા સંબોધવું, આપણને નહીં ફાવે...
આ એક જ ગઝલથી મુશાયરાની મહેફિલો લૂંટાઈ જતી હતી. દરેક શેર પર તાલીઓનો મેઘધનુષ ખીલી ઊઠતો.
ખલીલસાહેબનું જીવન સંઘર્ષનું જીવંત સ્વરૂપ હતું. પાંચ વર્ષની ઉંમરે પિતાનું અવસાન, ગરીબી, મજૂરી, પછી પત્રકાર, સંપાદક, ફિલ્મ લેખક, નિર્દેશક બનવા સુધીની સફર... એ બધું જ એક રોમાંચક ગાથા છે.
<div class="css-1k9op6x e17x9cvu0" dir="ltr">
<h2 id="જ્યારે-પોલીસવાળાએ-ખલીલ-પાસે-ગઝલ-સાંભળી" class="css-106j3ni emoh99e1" tabindex="-1">જ્યારે પોલીસવાળાએ ખલીલ પાસે ગઝલ સાંભળી</h2>
</div>
ખલીલ ધનતેજવી પોતાની આત્મકથામાં ૧૯૮૨ના અનામત-વિરોધી આંદોલનના ઉન્માદનો એક રોચક અને ડરામણો પ્રસંગ યાદ કરે છે. તે દિવસે કર્ફ્યુ લાગેલો હતો, સ્કૂટર પંક્ચર થઈ ગયું હતું અને ઑફિસથી ઘરે પાછા ફરતા ખલીલસાહેબ એકલા રસ્તે ચાલી રહ્યા હતા. પાછળથી પોલીસની જીપ આવી. તેઓ રસ્તાની બાજુએ ખસી ગયા, પરંતુ પોલીસવાળાએ તાડુકી લીધું. &ldquo;બગીચામાં ફરવા નીકળ્યા છો?&rdquo; એવો વ્યંગ કરીને પૂછ્યું. ખલીલસાહેબે કહ્યું કે ઘરે જાઉં છું અને કર્ફ્યુ પાસ પણ છે. પાસ બતાવ્યો, પરંતુ પોલીસવાળો ત્રણ વાર પાસ જોઈને ત્રણ વાર ખલીલસાહેબને જોઈ રહ્યો અને પછી બોલ્યો, &ldquo;ચાલો, ગાડીમાં બેસો.&rdquo; ખલીલસાહેબે વાંધો ઉઠાવ્યો, &ldquo;પાસ છે તો પણ?&rdquo; જવાબ મળ્યો, &ldquo;હા, તો પણ.&rdquo; આખરે ડંડાનો ડર લાગતાં તેઓ જીપમાં બેસી ગયા. પોલીસ તેમને સીધા પોલીસ સ્ટેશન લઈ ગયા, પોતાની કેબિનમાં બેસાડ્યા, કૉન્સ્ટેબલને ચા-પાણી મંગાવ્યું અને પછી મલકાતા અવાજે કહ્યું, &ldquo;હા ખલીલસાહેબ, હવે એક સરસ મઝાની ગઝલ સંભળાવો!&rdquo;
એ કર્ફ્યુની રાતે પોલીસની ધરપકડ નહીં, પણ એક ચાહકની ઝંખના હતી. ખલીલ ધનતેજવીની ગઝલની જાદુગરી એટલી બધી હતી કે બંદૂક અને ડંડા વચ્ચે પણ લોકોના દિલ શેર સાંભળવા તરસતા હતા.
ખલીલ ધનતેજવીના કેટલાક જાણીતા શેર તમે મન મુકીને વરસો ઝાપટું આપણને નહીં ફાવે અમ રહ્યા હેલીના માણસ માવઠું આપણને નહીં ફાવે તમાચો ખાઇ લઇશ ગાંધીગીરીના નામ પર પણ પત્નીને બા કહીને બોલાવવું આપણને નહીં ફાવે
નવો મારગ મેં કંડાર્યો હતો ખુદ મારાં પગલાંથી, ઘણી પગદંડીઓ ફૂટી પછીતો એજ રસ્તાથી.
હશે મારી ગઝલમાં ક્યાંક અંધારું હશે તો પણ, ઘણા મિત્રોએ સળગાવ્યોછે દીવો મારા દીવાથી.
રદીફ ને કાફીયા સાથે ગજબની લેણાદેણી છે, મને ફાવી ગયું છે વાત કરવાનું સહજતાથી.
તેમના ગઝલસંગ્રહ -સાદગી -સારાંશ (2008) -સરોવર (2018)
તેમણે ગઝલ સંગ્રહો &ldquo;સાદગી&rdquo;, &ldquo;સારાંશ&rdquo;, &ldquo;સરોવર&rdquo; આપ્યા. નવલકથાઓ &ldquo;લીલા પાંદડે પાનખર&rdquo;, &ldquo;મીણની આંગળીએ સૂરજ ઊગ્યો&rdquo; જેવી કૃતિઓ આપી. અનેક પુરસ્કારોથી સન્માનિત થયા.
<div class="css-1k9op6x e17x9cvu0" dir="ltr">
ખલીલ ધનતેજવી એમની એક ગઝલમાં કહે છે-
</div>
<div class="css-1k9op6x e17x9cvu0" dir="ltr">
હા, વિવેચક છો તમે જાણું છું હું,
</div>
<div class="css-1k9op6x e17x9cvu0" dir="ltr">
પણ જરા આઘા ઘસો, રસ્તો કરો.
</div>
<div class="css-1k9op6x e17x9cvu0" dir="ltr">
આપ છો ભાષાભવનના માસ્તર
</div>
<div class="css-1k9op6x e17x9cvu0" dir="ltr">
લો, જરા ટહુકાનો તરજુમો કરો
</div>
<div class="css-1k9op6x e17x9cvu0" dir="ltr">
આમ, શબ્દો સાથેનો તેમનો નાતો માત્ર ગઝલને લીધે નથી. પણ સાહિત્યના અન્ય આયામોમાં પણ એમણે વિહાર કર્યો છે.
</div>
આજે શરીરે ન હોવા છતાં, ખલીલ ધનતેજવી આપણી વચ્ચે છે &ndash; દરેક પ્રેમની વાતમાં, દરેક વિરહના સૂરમાં, દરેક મુશાયરાની તાલીમાં...
જન્મદિવસની ખુબ ખુબ શુભકામનાઓ, ઓ ગઝલના બાદશાહ! તમારી પંક્તિઓ હંમેશા ગુંજતી રહેશે...
હું ખલીલ આજે મર્યો છું એ પ્રથમ ઘટના નથી, જિંદગીભર હપ્તે હપ્તે રોજ ચૂકવાયો હતો...
&nbsp;

‘હું ખલીલ, આજે મર્યો છું, તે પ્રથમ ઘટના નથી’

ગુજરાતી ગઝલને રસપ્રદ બનાવવામાં તેમનું યોગદાન યાદગાર રહેશે

December 12, 2025 | 19:26 IST